Даведнiкi пiсьменнiка, гiсторыка, энцыклапедыста Леанiда Маракова «Рэпрэсаваныя грамадскiя i культурныя дзеячы Беларусi»

Пра пiсьменнiка Бiблiяграфiя Даведнiкi Валеры Маракоў Прэса Навіны Гасцявая кнiга Сувязь

Галоўная » Проза  » Непамяркоўныя Аповеды пра рэпрэсаваных і іх нашчадкаў. Рэпрэсаваных, але не зломленых...

Бацька і сын

Ён узяў сына на рукі і спыніў таксі. Яму, канешне ж, не да шыку, ды такой бяды! За гады, праведзеныя ў лагеры, атрымаў сякую-такую кампенсацыю — павінна хапіць, каб пражыць на волі, не турбуючыся пра грошы… адзін дзень. Сёння гэты дзень надышоў — дзень нараджэння сына. Так і сказаў таксісту:

— У нас з мальцам свята. Будзем гуляць. І ты з намі. Дапазна. Згода?

— Гуляць дык гуляць, — пагадзіўся той. — Якія пытанні.

Бацька вярнуўся напярэдадні. Аднаму Богу вядома, чаго яму каштавала трапіць дадому акурат пад гэты дзень. І цяпер, ушчэнт змучаны, побач з сынам ён пакрысе ачуньваў.

Яны раскашавалі на заднім сядзенні. У нейкі момант бацька нахіліўся, ціха сказаў:

— Валік, маленькі мой выратоўца, які ж я шчаслівы, што бачу цябе.

Сын не разумеў, якім чынам ён зрабіўся бацькавым ратаўніком, але адчуваў сябе на сёмым небе: татка вярнуўся! Ён не ведаў і не мог ведаць, што падчас папярэдняга следства ва ўнутранай турме НКВД два вылюдкі катавалі бацьку. Перад імі была пастаўлена задача: «Адбіць нацдэму мазгі, каб уласную маці не пазнаў!» І яны пастараліся. Шматлікія кровазліцці затапілі памяць, і, калі б не вядомы ленінградскі хірург, які быў арыштаваны па справе ўрачоў і сядзеў разам з бацькам, наўрад ці пазнаў бы ён каго-небудзь, наўрад ці наогул вярнуўся з лагера. Хірург аказаўся і някепскім псіхолагам: апякуючыся бацькам, ён нястомна паўтараў: «Памятайце — дома вас чакаюць». Гэтая мабілізацыйная тэрапія дапамагла.

— Татка, на скрыжаванні давай павернем направа, там, на рагу, ёсць цір, — крануў сын бацьку за плячо.

— Спыніся пакуль, браток, — сказаў бацька, і таксіст прытармазіў ля невялікага, кшталту гаража, будынка. — І пачакай.

Сыну не цярпелася пастраляць з «амаль сапраўднай вінтоўкі». Ён першым выскачыў з машыны і кінуўся ў расчыненыя насцеж дзверы.

— Рады вас бачыць, маладыя людзі, — вітаў іх пажылы чалавек з мыліцай замест левай нагі. — Мяне завуць Анатоль Сцяпанавіч. А вы можаце й не гаварыць пра сябе нічога. І так бачу: бацька з сынам прагуляцца выправіліся. Якія вінтоўкі выбераце? «Пад абрэз» ці «па цэнтры»? Раю «пад абрэз». Яны лепш прыстраляныя.

— Што ж, — усміхнуўся бацька, — нясіце прыстраляныя. І сыну, калі можна, падстаўку падбярыце па росце.

— Усё зробім, не турбуйцеся. Трымайце вашу зброю. А пістонаў колькі насыпаць?

— Татка, можа, паболей возьмем? Хочацца і вятрак запусціць, і танк падбіць, і карабель, і ў самалёт пацэліць. У самалёт цяжэй за ўсё. Аднойчы спрабаваў — нічога не выйшла. Бачыш, якая маленькая пад ім кропачка? Збіць самалёт — мая мара.

— Гэта не мара, сынок, гэта хутчэй задача. Мара — гэта нешта іншае. Напрыклад, я мару, каб ты вырас сумленным чалавекам. Смелым, шчырым, добрым. Каб памятаў, дзе нарадзіўся. А пістончыкаў мы купім колькі захочаш. І не спяшайся, добранька цэлься. Але дай Бог, каб такія практыкаванні табе ніколі не спатрэбіліся, — дадаў цішэй.

Валік пачуў, але не ўспрыняў апошніх бацькавых слоў. Успрыняў іншае: «добранька цэлься». Тут ён пастараецца, татку за яго не будзе сорамна. Цэліўся не спяшаючыся, стаіўшы дыханне. І ў яго, наўздзіў, амаль усё атрымалася.

— Ну вы, хлопцы, даяце! — ахаў Анатоль Сцяпанавіч. — Усё пазбівалі. Нават і не памятаю, калі ў маім ціры такое надаралася апошні раз. План па продажы пістонаў выканалі. Можа, чым чорт не жартуе, па другім крузе пройдзецеся?

— Не, — пакруціў галавой бацька. — Па крузе — не трэба. Круг — гэта кола, ланцуг, безвыходнасць. Таму толькі наперад! Дзякуй вам за ўсё, але — паедзем далей. Так, Валік?

— Правільна, татка! — кіўнуў сын і з гонарам падумаў: «А самалёт я ўсё-такі збіў».

— Заходзьце яшчэ! Добрым людзям заўсёды рады, — развітаўся Анатоль Сцяпанавіч, праводзячы іх да машыны.

— Куды цяпер, панове снайперы? — спытаўся таксіст, адчыняючы дзверцы.

— А давай, татка, у парк паедзем, — прапанаваў Валік. — Хлопцы расказвалі — там новыя атракцыёны паставілі.

— Жаданне імянінніка — закон! — усміхнуўся бацька. — Давай, дружа.

— Няма праблем. Даляцім за дзесяць хвілін, — запэўніў таксіст.

Але бацька астудзіў ягоны імпэт:

— Гнаць не трэба. Я ў гонках пражыў усё жыццё. Хопіць! Едзь паціху.

— Як загадаеце, — паціснуў плячыма таксіст і падкрэслена мякка крануўся з месца.

Святочная атмасфера парку захапіла сына. Ён перабягаў ад аднаго атракцыёна да другога і пытаў:

— Татка, а тут пакатаемся? А на вунь той білеты возьмем? А туды паспеем? А там не зачыніцца?

Бацька радасна ківаў галавою:

— Паспеем! Не зачыніцца!

На «чортавым коле» Валік затрымаўся надоўга.

— Спадабалася на горад з вышыні глядзець? — пацікавіўся бацька, калі па просьбе сына яны ўзнесліся пад неба трэці раз.

— Вельмі! — запэўніў сын. Але нечакана прызнаўся: — Я, татка, вышыні баюся, але з табой мне ані не страшна! От і выхоўваю сябе.

— Ты ў мяне малайчына! — абняў бацька сына. — Цяпер мы разам, а разам мы — сіла, і табе няма чаго баяцца.

Доўга каталіся на розных кружылках, машынках, паравозіках ды лодачках, а пасля сын зноў пацягнуў бацьку да «чортавага кола».

— Татка, давай яшчэ раз. Хачу пераканацца, што цяпер дакладна не спужаюся.

— Давай! — падзівіўся бацька сынавай упартасці, але ўспомніўшы, што гэткім жа быў і сам, з усмешкай падумаў: «Можа, таму і выжыў».

Уволю накружыўшыся — у Валіка ўжо ногі падкошваліся, — вырашылі перадыхнуць і падсілкавацца.

У рэстаран зайшлі ўтрох — запрасілі і кіроўцу. Пастукалі ў дзверы — замкнёна: да шасці вечара там быў перапынак, але таксіст дамовіўся са швейцарам, і іх пусцілі, з ходу падалі абед.

Бацька еў асцярожна, як бы з недаверам: адвык ад нармальнай ежы. Там, у сібірскіх лагерах, яна й не снілася, і паступова памяць слабела: забываўся смак белага хлеба, пах смажанага мяса, водар спелага яблыка.

Таксіст жа ўмінаў, быццам перад гэтым пасціў цэлы тыдзень. Не адставаў ад яго і Валік.

— Татка, я пасля марожанага не падымуся. Давай возьмем яго з сабой!

— З сабой прыхопім мандарыны, а марожанае можаш не есці. Шмат салодкага — толькі пашкодзіць.

Наступны прыпынак падказаў таксіст, якому перадаўся іхні настрой:

— Жонка днямі ў «Дзіцячы свет» заходзіла. Казала, туды імпартныя цацкі прывезлі: «Прыгожыя — слоў няма. Але дарагія…»

— Нічога, прарвёмся, — пагладзіў бацька сына па галаве, убачыўшы, як заблішчэлі ў таго вочы. — Адзін раз жывём. Едзем!

Пад заморскія цацкі ў краме адвялі асобную секцыю.

— Ух ты! — здзіўляўся сын, азіраючы паліцы. — Бачыш, татка, колькі ўсяго?

— Не траць марна часу, выбірай што падабаецца, — падахвоціў бацька.

А Валік не можа выбраць: разгубіўся. Да аднаго памкнецца, да другога. Прыйшлося бацьку прыйсці яму на дапамогу.

— Ты ж ужо не малы, нешта адпаведнае і нагледжвай.

Выходзіў Валік з «Дзіцячага свету», і ягоны твар ззяў ад шчасця. Пра такія цацкі і марыць не мог і зараз нават на хвіліну не хацеў з імі разлучацца — а ну як абарвецца гэты чароўны сон? — і нёс усе набыткі сам.

— Надарвешся ж, давай хоць што-небудзь вазьму, — ішоў бацька за сынам.

— Не хвалюйся, татка, — адказваў ганарліва Валік. — Я дужы.

Вадзіцель сустрэў іх вясёлым «О-го-го!».

— Складвай свае набыткі, — адчыніў перад Валікам дзверцы. — Эх, мне б такога татку!

— Такі ёсць толькі ў мяне, — пахваліўся Валік.

Бацька забраў у яго вялізную, з карычневага велюру малпу, ярка-чырвоную — ніколі такіх не даводзілася бачыць на дарогах — «Татру» з прычэпам, камплект кітайскіх ракетак для бадмінтона і настольнага тэніса. Заняў імі правую палову задняга сядзення. Сам сеў спераду. Спахапіўся, спытаў у таксіста:

— А ў цябе дзеці ёсць?

— Двое. Пагодкі. Гэткія ж архараўцы, як і твой.

— Валік, — павярнуўся бацька да сына, — няўжо пакінем архараўцаў без падарункаў? Кажы шчыра: чаго не шкада?

Шкада было ўсяго, але яшчэ больш хацелася быць падобным да таткі.

— Можа, ракеткі гэтыя? Хай гуляюць.

Таксіст пачаў быў адмаўляцца, але бацька і слухаць не стаў:

— Калі мы з Валікам рашылі, назад ходу няма. Пытанне закрыта. А цяпер паварочвай — паедзем на вуліцу Маякоўскага. Адразу за рынкам — ведаеш? — лазня. Там і прытармозіш. — Павярнуўшыся да сына, патлумачыў: — Святое для нас з табой месца. Яшчэ да вайны мой бацька — твой дзед — вадзіў у гэтую лазню мяне з братамі.

Лазня для мужчын — перш-наперш парылка. І яны, абодва мужыкі — вялікі і малы, неўзабаве апынуліся ў ёй. Нягледзячы на падарванае ў лагеры здароўе, парыўся бацька зацята, нібы апошні раз, чым заводзіў іншых наведнікаў: яны ледзь не ў чаргу выстраіліся па венікі.

— А сынок увесь у татку, — падахвочваў лазеншчык бацьку, пазвоньваючы бляшанкаю з мокрымі медзякамі. — Вочы вялікія, сінія, нос арліны…

Яму было няўцям, чаму пасля ягоных слоў гэты «азартны папаша» раптам перастаў усміхацца, спахмурнеў. А той думаў: «Не ўсё ты, братка, ведаеш. Не дай Бог хлопцу паўтарыць маё жыццё: лагеры, этапы…»

Пасля лазні бацька папрасіў таксіста завезці іх на Вайсковыя могілкі. Сыну патлумачыў:

— Паедзем наведаем дзеда.

На гэтых могілках Валік яшчэ не быў. Бацька ўзяў сына за руку і павёў яго між кустоў і помнікаў у дальні закутак. Там, стоячы над грудком з жалезным крыжам у галавах, ён, быццам забыўшыся на розніцу ва ўзросце, распавядаў сыну пра дзеда, які, аказваецца, быў дэлегатам Першага Усебеларускага кангрэса.

Валік здзіўлена паглядзеў на бацьку:

— Якога такога кангрэса?

І бацька прадоўжыў:

— Тады ўпусцілі, можа, адзіны для нашай краіны шанец стаць вольнай, — казаў Валіку, хоць той па-ранейшаму кепска разумеў, пра што ідзе гаворка.

Распавёў бацька і пра тое, што іх дзед уваходзіў у кіраўніцтва падпольнай царкоўнай антыбальшавіцкай арганізацыі, якая дзейнічала ў Мінску ў сярэдзіне трыццатых гадоў.

— Антыбальшавіцкай — гэта супраць бальшавікоў, татка, камуністаў? Хіба былі такія арганізацыі?

— Арганізацыі ў поўным сэнсе слова не было, — нібыта для самога сябе нешта ўдакладніўшы, тлумачыў бацька, — але сёе-тое рабіць людзі спрабавалі. За гэта пасля і адпакутавалі. Быў такі працэс — «Дваццаці пяці». На ім судзілі і твайго дзеда. Увогуле ён быў незвычайны чалавек. Вярнуўшыся з лагера, вымушаны як не штодня адзначацца ў міліцыі, усё адно па-ранейшаму слухаў забароненае радыё «Свабода».

— А я памятаю, як дзед настройваў прыёмнік, — ажывіўся Валік. — Гук быў ціхі-ціхі, і я амаль нічога не разбіраў. Ён і ў шахматы, і ў шашкі навучыў мяне гуляць. І маляваць. А яшчэ ён любіў чытаць вершы Лермантава. Памятаў іх са школы. Уяўляеш, татка, — са школы! Я забываю вершы праз тыдзень, а дзядуля памятаў усё жыццё! Як сёння чую ягоны голас:

Белеет парус одинокой
В тумане моря голубом!..
Что ищет он в стране далекой?
Что кинул он в краю родном?

— Так, дзед быў дабрэннай закваскі, дарэвалюцыйнай, — падтрымаў бацька Валіка. — А наконт памяці ты не хвалюйся. Памяць разаўецца. Гэта я табе пэўна кажу. Галоўнае — больш чытай, думай, аналізуй. І спортам займайся. У цябе павінна быць дужае, вынослівае цела. Слабыя целам часта і духам слабыя. Хоць бываюць і выключэнні… — Пасля невялікай паўзы дадаў: — Паехалі, нешта цяжка мне тут дыхаецца.

Бацьку і сапраўды было блага. Зноў нахлынулі адчай, нежаданне жыць. Спрабуючы ўзяць сябе ў рукі, ля машыны ён раптам прапанаваў:

— Паехалі ў дом-музей Янкі Купалы.

Але ў музей чамусь не пайшоў, хадзіў па парку, пра нешта думаў. Валік трымаўся побач. Калі падышлі да моста цераз Свіслач, бацька спыніўся.

— На тым баку вуліцы, вунь там, насупраць, шмат гадоў назад стаяў інтэрнат педагагічнага тэхнікума, — павярнуўся да сына. — Незвычайная, скажу табе, была навучальная ўстанова. Выкладчыкі ні ў чым не саступалі прафесарам з універсітэта. Уласна, яны і былі універсітэцкімі прафесарамі. Тут вучыліся і мае браты — твае дзядзькі. Вучыліся і многія беларускія пісьменнікі. Большасць з іх пасля былі расстраляныя. Выжылі адзінкі. У школе ты будзеш вывучаць іх творчасць. З дзесяці супрацоўнікаў газеты, у якой брат тады лічыўся рабкорам, дзевяцярых арыштавалі і неўзабаве, асудзіўшы, забілі. Але аднаго не зачапілі, нават наадварот, яму даручылі адказнае заданне — набраць новы штат рэдакцыі і ўзначаліць яго. Падобнае адбывалася амаль ва ўсіх выданнях: пакідалі жывымі, нібы на развод, аднаго-двух. Цяпер яны заслужаныя людзі, лаўрэаты. Але хопіць пра благое, — падсумаваў бацька, падыходзячы да машыны. — Ёсць прапанова. Адсюль ужо недалёка да возера, — паказаў рукой. — Як ты глядзіш на тое, каб паплаваць?

— Татка, ты ж ведаеш, купацца я заўсёды гатовы!

«Ведаеш…» Ён зноў, як і ад слоў лазеншчыка, уздрыгнуў. Адкуль яму было пра гэта ведаць? Ужо калі неяк наладзілася з перапіскай, прыйшла вестка, што ў іхнім вялікім доме хлопец застаўся адзін: халодным снежаньскім ранкам туберкулёз звёў у магілу маці, неўзабаве пасля нервовага зрыву злягла бабуля. Шэфства над імі ўзялі суседзі — муж і жонка.

Сеў, крануў кіроўцу за локаць.

— Паехалі, дружа. Напаследак — да возера.

Возера спаткала іх прахалодай і свежасцю. Адразу неяк вальней стала дыхаць.

Бацька распрануўся, зайшоў у ваду, паплыў. Азірнуўся на бераг. Крыкнуў:

— Валік, не лезь — вада халодная. Лепш потым у басейн з’ездзім — там паплаваеш.

Апошні раз бацька плаваў шмат гадоў таму, аднак разумеў: у такой вадзе не толькі ў сына, але і ў яго ў любую хвіліну могуць пачацца сутаргі. Аднак не стрымаўся: ён зноў тут, у возеры свайго маленства! Калісьці разам з братамі плавалі ў ім навыперадкі. Ён быў самым малодшым і на фінішы, зразумела, заўсёды аказваўся апошнім. Але не здаваўся — упартасці яму было не пазычаць. І аднаго разу ледзь не дагнаў братоў, але… у апошні момант ногі адмовіліся служыць яму. Браты прыйшлі на падмогу.

І вось — у яго зноў адзеравянелі ногі. Здрадліва перасталі слухацца. Перавярнуўся на спіну, ды — патрапіў у вір. Жалезнай хваткай той абхапіў яго і цягнуў на дно. Ён з усіх сіл запрацаваў рукамі, нырнуў, вынырнуў, яшчэ раз нырнуў…

Валік адчуў бяду: «Навошта татка гэтак далёка заплыў? Яго ўжо й не відаць». Валік кепска плаваў, яшчэ толькі вучыўся, але, не раздумваючы, кінуўся ў ваду.

— Татка, татка! — крычаў. — Вярніся! Я баюся!

Сынаў голас патроіў бацькавы сілы.

«Выплыць! — загадаў сабе і зноў даў нырца. — Выплыць! — крычала ўсё ў ім. — Я павінен вырвацца з гэтае пасткі!»

Адчайна замахаў рукамі. І раптам адчуў — вір паслабляе свае абдымкі і ногі нібы вяртаюцца да жыцця. І ўсё ж не столькі ногі, колькі рукі, якія доўгія гады валілі лес, уратавалі яго. І ён паплыў да сына.

— Валя, назад, назад! — крычаў яму.

І сын паслухаўся, спыніўся. Але да берага не павярнуў: не мог, аслабеў.

Падхапіў яго бацька, калі ён ужо захлынаўся.

Валіка адкачалі, але ачуньваў ён марудна. Пяць дзён і начэй маленькія рукі сціскалі падушку — трымаліся за татку.

Бабуля сядзела на краёчку пасцелі.

— От малайчына! — узрадавалася, калі ён расплюшчыў вочы. — Як ты, унучак?

Валік не адказаў. Убачыў на супрацьлеглай сцяне бацькаву фотакартку ў драўлянай рамцы. Ражок рамкі чамусьці быў абвязаны чорнай стужкай.

Ён яшчэ не разумеў, што гэта азначае, і з неўразуменнем паглядзеў на бабулю. Але тая нічога не сказала.

Міне шмат гадоў, перш чым Валік уведае праўду: чалавек, якога ён называў таткам, быў яго дзядзькам — малодшым братам бацькі, расстралянага праз два месяцы пасля нараджэння сына.

І яшчэ адна таямніца раскрыецца Валіку: дадзеную ў лагеры землякам-вязням клятву — адпомсціць кaту — бацькаў брат стрымаў. Дарагой цаной абярнулася помста: каб не здавацца жывым, дзядзька наклаў на сябе рукі. Гэта адбылося на трэці дзень пасля ягонага вяртання з лагера.

Тры дні пабыў ён на волі. Тры дні. Адзін з іх быў аддадзены пляменніку. І Валік не забудзе той дзень ніколі.



Галоўная вуліца Мінска. 1880-1940 / Кніга 2



Галоўная вуліца Мінска. 1880-1940 / Кніга 1



Валеры Маракоў. Лёс. Хроніка. Кантэкст



Вынiшчэнне



Рэпрэсаваныя лiтаратары, навукоўцы, работнiкi асветы, грамадскiя i культурныя дзеячы Беларусi. 1794-1991.



Рэпрэсаваныя лiтаратары, навукоўцы, работнiкi асветы, грамадскiя i культурныя дзеячы Беларусi. Рэпрэсаваныя Настаўнікі



Толькі адна ноч



Рэпрэсаваныя праваслаўныя свяшчэнна- i царкоўнаслужыцелi Беларусi. 1917-1967.



Рэпрэсаваныя праваслаўныя свяшчэнна- i царкоўнаслужыцелi Беларусi. 1917-1967.Том 2



Ахвяры i карнiкi.



Рэпрэсаваныя каталіцкія духоўныя, кансэкраваныя і свецкія асобы Беларусі. 1917-1964



Рэпрэсаваныя медыцынскiя i ветэрынарныя работнiкi Беларусi. 1920-1960



Планъ губернскаго города Минска 1873 года



Планъ губернскаго города Минска 1888 года



Планъ губернскаго города Минска 1911 года



100 мiнiяцюр



Непамяркоўныя



100 миниатюр



Непримиримые



Сшытак



Яны не ведалі



Рассказы



Непамяркоўныя


Паэзiя Валерыя Маракова


Пялесткі (1925)



На залатым пакосе (1927)



Вяршыні жаданняў (1930)



Права на зброю (1933)



Лірыка (1959)



Вяршыні жаданняў (1989)



Рабінавая ноч


 
 

© Леанiд Маракоў, 1997-2016.
Выкарыстанне матэрыялаў сайта для публікацый без дазволу аўтара забаронена.

Распрацоўка i дызайн сайта - студыя "Каспер".