Настальгія

Памежнік доўга і ўважліва разглядаў Міхасёў пашпарт.

— Philipp Traison, — прачытаў, злёгку схіліўшы галаву набок, як гэта робяць, калі нібыта і згаджаюцца, але не вераць.

«Ну-у, калі старлей яшчэ на першай старонцы, а мяне ўжо трасучка ўзяла — гэтак да Радзімы я не даеду», — нявесела падумаў Міхась і загадаў сабе расслабіцца, усміхнуцца.

— З Францыі. Віза да… дваццаць пятага, — з паўзамі, быццам завучваючы на памяць, чытаў далей памежнік. — Зразумела, — удакладніў нешта для сябе, — зразумела. — Vous allez au festival?¹ — перавёўшы раптам позірк з пашпарта на Міхася, спытаў нечакана па-французску.

«Вушам не веру, — здзівіўся Міхась. — Гаворыць амаль без акцэнту! Нібыта ў Францыі і нарадзіўся. Цікавы старлей, цікавы». Але не разгубіўся, адказаў падпсаванай акцэнтам скорагаворкай:

— Фестывал, мір, дружба. — І пасля невялікай паўзы дадаў: — Je suis le correspondant de «l’Humanité Dimanche»² .

— О, таварыш — журналіст. І не абы-які, а наш, камуністычны, — зрабіў выснову дасведчаны памежнік. — Вельмі прыемна! Сардэчна запрашаем у першую ў свеце Краіну Саветаў! Жадаем плённай працы…

«Так-так, — у думках перабіў Міхась старшага лейтэнанта, — у гэтай першай у свеце заўсёды і ўсім толькі і жадалі, што плённай працы. Плённай і рабскай, амаль без аплаты. І цяпер, праз чвэрць стагоддзя, жадаюць тое ж самае. Час тут няйначай спыніўся. І калі ж у гэтай краіне пачнуць жадаць плённага, скажам, адпачынку? Урэшце — проста добрага адпачынку і больш-менш прыстойнага заробку? А потым ужо чалавек паглядзіць (у залежнасці ад аплаты, вядома), ці трэба яму напружвацца, лезці са скуры».

Памежнік выйшаў з купэ, і Міхась з палёгкай уздыхнуў. Напружанасць спадала. Неўзабаве цягнік крануўся. «Быццам толькі таго і чакалі, калі сыдзе старлей, — падумалася Міхасю. — А чаму — быццам?» — адказаў сабе пытаннем, на якое ўжо ведаў адказ.

Да Мінска цягнік зрабіў некалькі прыпынкаў, кожны з якіх, думалася Міхасю, будзе для яго апошнім. Але ўсё абышлося. «Не такая ўжо я, відаць, важная птушка, каб цягнікі з-за мяне спыняць», — жартаваў ужо супакоіўшыся.

Пасля Мінска цягнік, нібыта набраўшы другое дыханне, пайшоў без прыпынкаў. Міхась глядзеў на бясконцы лес за акном, і яго зноў неўпрыкмет апаноўвала застарэлая, хранічная хвароба. Прычына была самая што ні ёсць рэальная: цягнік нядаўна мінуў станцыю, на якой ніколі не спыняўся — вельмі ж яна малая. Але для Міхася гэта была самая дарагая станцыя ў свеце — станцыя ягонага дзяцінства. Тады, у пачатку дваццатых, сямі-васьмігадовымі хлапчукамі яны прыбягалі сюды ледзь не кожны дзень. Да станцыі, або, як яны казалі, да жалезкі, ад іх вёсачкі было зусім блізка — кіламетр ці троху болей. Гудкі паравозаў трывожылі іх дзіцячыя душы, клікалі ў невядомую далеч. Ім здавалася, што ў цягніках, якія праносіліся міма, ідзе нейкае сваё, зусім іншае, чым у іх, жыццё. Таямнічае, загадкавае, сапраўднае. Спадзеючыся зазірнуць у вокны вагонаў, яны ўзлазілі на невысокі плот, што адгароджваў жалезку ад астатняга свету, і віселі на iм гадзінамі: вельмі ж хацелася ведаць, што там — за каляровымі фіранкамі?

А потым Міхась бег у свой лес — так ён называў гаёк паблізу ад іх дома. Хадзіў па ім, быццам хацеў упэўніцца, што, пакуль яго не было, усё тут засталося на месцы. Ён гаварыў са сваім гаем, распавядаў яму пра жалезку, якая гэтак трывожыць душу.

У гаі яму было лёгка і спакойна. Ціхі пошум дрэў закалыхваў, нібы матчына песня, навяваў сны. І ён засынаў, трапляў у казку. Але чамусьці ў гэтай казцы яму кожны раз чулася адно і тое ж заклінанне: «Аднойчы ты здрадзіш мне, не вернешся са станцыі, з’едзеш вельмі далёка. Так далёка, што вяртацца будзеш доўгія гады».

І аднаго разу Міхась сапраўды сеў у цягнік, які адзіны спыняўся на іх станцыі. І той завёз яго ў зусім не блізкі свет.

Ён і сёння да драбніцы памятае, як пакідаў Радзіму. Як трывожна білася сэрца. Усе гэтыя доўгія гады разлукі ў ягонай свядомасці мноства разоў пракручваўся адзін і той жа фільм, які бясконца запускала настальгія. Маці глядзіць услед цягніку. Ён высоўваецца з акна, крычыць: «Мама, ідзеце дахаты, холадна». Але маці ўсё стаіць і стаіць. Яе ўжо не відаць. Яна ператварылася ў кропку, але кропка не знікае. Ён успомніў: «Добрая, бедная мама, хіба ж не чорная сіла злога свету, мама, нашую радасць скасіла?»

Калі цягнік мінаў станцыю дзяцінства, Міхась ледзь стрымаў сябе, каб не саскочыць, не падацца ў той, цяпер ужо спелы лес, каб зноў ап’янець ад яго водару, трапіць у забыты казачны свет дзяцінства. Свет мамы.

Ён прыгадаў сябра — Яўгена Калубовіча. Той у гасцёўні свайго дома ў Кліўлендзе часцяком раскладваў на стале карту роднай Гомельшчыны і ўяўляў сабе, нібыта едзе ў цягніку. Ноч, а ён не спіць, стаіць ля акна і шэпча: «Лес і лес, і нідзе яму няма канца! Няма маёй тузе канца!»

Гэтая застарэлая хвароба — настальгія! Усе мінулыя гады яна не давала Міхасю спакою. Шмат каго з ягоных сяброў звяла ў магілу. Большасць загубілі сябе алкаголем. Але былі і тыя, каго туга па Радзіме і адчай ад усведамлення немагчымасці яе ўбачыць не зламалі, не прымусілі шукаць забыцця ў віне. Яны любым чынам імкнуліся пабываць на Радзіме. Дакладней, прарвацца да яе — пад чужым прозвішчам, з чужым пашпартам, грамадзянствам, нават тварам. І прарываліся. Прынамсі, перасякалі яе мяжу. Але больш іх ніхто ніколі не бачыў. Нібыта на тым баку яны правальваліся ў бездань, траплялі ў іншае вымярэнне, немаведама куды.

Міхась быў з гэтых, з адчайных. Але, у адрозненне ад іх, да сустрэчы з Радзімай рыхтаваўся доўга і старанна, прадумаў усё да драбніц і быў упэўнены, што здолее здзейсніць задуманае. «У гэтай краіне галоўнае — не быць па-за законам», — паўтараў сабе не раз. У васемнаццаць, калі яго забралі проста з лекцыі ў інстытуце, ён упершыню зведаў, што значыць быць па-за законам. «Тры гады прымусова-папраўчых работ», — пачуў прысуд, як папярэджанне з таго свету. У лагеры пакляўся: зробіць усё, каб, хай і фармальна, але ладзіць з законам. Цяпер ён — Traison, а не Лешчанчук. Цяпер ён — у законе. Прынамсі, па дакументах.

Міхась Лешчанчук не здагадваўся, што памежнік, які сустракаў яго, быў капітанам контрразведкі. Але і той, хвалюючыся, зрабіў шэраг памылак: па нявопытнасці перабраў з французскай мовай, не надаў увагі нервовасці карэспандэнта.

Ноч, стома, перажытыя хваляванні нагадалі пра сябе. Міхась адкінуў коўдру і прылёг. Дзве польскія студэнткі (яны таксама ехалі на фестываль), якія паглядвалі на яго крадком, напалоханыя было словамі złośliwego wójka kaprała³ : «Пашпарты!», ужо супакоіліся. Цяпер яны хіхікалі, шапталіся, відавочна пасмейваючыся з залішняй (як ім здалося) строгасці памежнай праверкі.

«У гэтых дзяўчатак прасвятленне яшчэ наперадзе, — з горыччу падумаў Міхась. — Магчыма, толькі праз шмат гадоў яны зразумеюць, што не жылі, а існавалі: замужжа, дзеці, работа, татальная эканомія, барацьба за прыстойны быт і, нарэшце, старасць, унукі. Унукі… Толькі яны, магчыма, і пажывуць».

Міхась перастаў чуць грукат колаў і неўпрыкмет акунуўся ў сон-успамін.

У канцы свайго мізэрнага, як лічылі зэкі-старажылы, трохгадовага тэрміну ён паступова разабраўся, хто ёсць хто ў лагеры. Высновы былі нечаканыя. «Палітыкі» групаваліся не па нацыянальнай прыналежнасці, а паводле інтэлекту, адукацыі, характараў. Беларускі інжынер-нацдэм паступова аддаляўся ад земляка-рабочага, які прыбыў з ім у адным этапе і быў залічаны да палітычных за расказаны ў цэху на перакуры анекдот пра вусача, і — сыходзіўся з украінскім пісьменнікам, рускім навукоўцам, польскім ксяндзом. Агульначалавечае брала верх над нацыянальным, інтэлект перамагаў зямляцкія сувязі.

Заўважыў ён, што і ахова вылучала разумнікаў і здзекавалася з іх асабліва старанна. Часам выратоўваў надта адукаваных новы начальнік лагпункта. Ён прыбыў на замену зверу-садысту, які лютаваў тут да яго і быў зарэзаны зэчкай.

Калі скрываўленую, непрытомную дзяўчыну валаклі з дома начлагера ў ізалятар, азвярэлы ад злосці вертухай не заўважыў, што ў баразне-следзе на снезе засталася ляжаць маленькая манетка-медальён разам з абарванай кужэльнай ніткай. Міхась падняў яе. Адзіны, хто гэта бачыў, быў салдат, што прывёў зэчку ў дом начлага. Бачыў і змаўчаў.

Разбудзіла яго правадніца. Прачыніўшы дзверы ў купэ, спытала:

— Чаёк несці?

Яму страшэнна захацелася адказаць на роднай мове: «Вядома!», але… ён не павінен разумець пытанняў і рэагаваць на іх.

Калі правадніца пайшла, Міхась расплюшчыў вочы. Студэнткі, седзячы насупраць яго, несціхана пра штосьці перамаўляліся, жэстыкулявалі, нібыта і не клаліся спаць. Маладосць! Калісьці і ў яго ноч пралятала як імгненне. Доўгімі ночы сталі потым, у «амерыканцы». І пазней, у канцлагеры, на пагрузцы лесу. Тыя бясконца доўгія ночы назаўсёды застануцца ў ім невылечным болем. Болем за тых, хто надламаўся, скалечыўся, загінуў, навечна застаўся ў чужой зямлі.

Правадніца зноў зазірнула ў купэ.

— Quatre thés, s’il vous plaît⁴ , — папрасіў яе Philipp.

— Што-што? — перапытала, быццам не пачула.

— Четыры. Два для дзевачка і два для pour le vieux monsieur⁵ , — Міхась пастараўся захаваць прыдуманы для сябе акцэнт.

Студэнткі пераглянуліся, запярэчылі:

— Mais monsieur n’est pas du tout vieux⁶ .

«Ты глядзі, якія палячкі, — адзначыў сам сабе Міхась. — Як лёгка на французскую пераключыліся! Пэўна, выдатніцы».

Правадніца паставіла на столік чай, паківала галавой:

— Вясёлы таварыш-француз, проста жартаўнік, — і выйшла.

Philipp Trаіson паклаў на стол прызапашаныя шакаладкі, пячэнне, яшчэ сёе-тое ў каляровых упакоўках і, усміхнуўшыся, запрасіў:

— Servez-vous, jeunes filles!⁷ 

Дзяўчаты застылі ў нерашучасці, але ўсмешка мсье Philipp’а, бліскучыя, прывабныя абгорткі і цудоўны водар, што зыходзіў ад іх, перамаглі: моладзь накінулася на прысмакі.

«Добрыя дзяўчаткі, — зноў адзначыў Міхась. — І што здзіўляе: лад — звыродлівы, проста фашысцкі, а людзі — лагодныя, душою чыстыя, адукаваныя».

Неўзабаве студэнткі зусім асвойталіся і з апетытам уміналі пячэнне.

Міхась жа з настальгічнай упартасцю налягаў на чай. Даўно ён не піў такога чаю — колеру слабой кавы і смаку саломы. Быццам прыз у лагеры атрымаў — за перавыкананне сутачнай нормы адгрузкі драўніны. «Сапраўды, час тут спыніўся».

Паступова раніца перайшла ў дзень, і цягнік гэтак жа спакваля запаволіў ход: Масква!

На пероне тых, хто сустракаў, было больш, чым тых, хто прыехаў. «Не абы-якая гасціннасць. Сацыялістычная. Чэкісцкая», — зазначыў Міхась. Выйшаўшы з вагона, амаль адразу ўбачыў «сваю» шыльдачку: «Philipp Traison, journaliste»⁸ . Яе трымала маладая прыгожая жанчына. Цёмна-сіні гарнітур надаваў яе мілавіднаму твару пэўную строгасць. Пры з’яўленні Philipp’а гэтая строгасць змянілася спачатку лёгкай разгубленасцю, а потым — усмешкай. Побач з прыгажуняй стаяў больш сур’ёзны таварыш. «Сябра, — здагадаўся Міхась. — Што ж, пакуль я тут, сябра ЧК — мой сябра. Гэта добра, што ён аб’явіўся адразу. Заўсёды лепш глядзець ворагу ў твар, чым адчуваць яго подых патыліцай».

Philipp Traіson падышоў да тых, хто яго сустракаў, і весела адчаканіў:

— Salut communiste au peuple russe de la part du peuple français frère⁹ !

Прыгажуня-перакладчыца адразу ж прыступіла да справы:

— Bonjour, camarade Philipp. Je suis votre interprète Ludmila Chevtsova. C’est votre collègue, confrère de profession, journaliste d’«Izvestia» Egor Rovesnik¹⁰ .

«Равеснік, — паўтарыў сам сабе Міхась. — Дзесьці я чуў гэтае прозвішча. Можа, у якім іхнім фільме? Прозвішча, відавочна ж, з легенды. І гучыць — як пароль. Сапраўды брат. Брат з Лубянкі».

— Monsieur Philipp, je vous propose d’aller maintenant à l’hôtel, — прадоўжыла перакладчыца. — Certainement vous avez besoin de vous reposer après le voyage. Et demain, dès le matin — au boulot! Tout d’abord c’est le Kremlin. Ensuite vous avez la rencontre avec dеs collègues à la rédaction… Le soir vous allez au Bolchoï… Comme vous voyez, nous avons reglé votre emploi du temps jour par jour. On a fait le maximum pour que notre invité ne s’ennuie pas¹¹ .

— Добра! — выпаліў Міхась, задаволены тым, што сённяшні вечар правядзе адзін і з’явіцца магчымасць — можа, апошняя — узважыць усе «за» і «супраць». — Soit, que ce soit ainsi! Tout de même, deux jours dans le train, c’est quelque chose. C’est vrai, je suis un peu fatigué. D’accord. Donc, c’est décidé. Alors…à l’hôtel! Où est notre Jaguar?¹² — скончыў Philipp Traison пытаннем і ўжо з усмешкай.

Людміла задаволена адзначыла новы для сябе сінонім — як яна вырашыла — слова машына і паказала рукой на выхад з вакзала:

— Je vous en prie!¹³ 

Ад’язджаючы ад прывакзальнай плошчы і гледзячы з задняга сядзення навюткай «Победы» на спрэс чырвоны ад сцягоў, плакатаў, транспарантаў і заклікаў Беларускі вакзал, Міхась раптам успомніў, якім бачыў яго ўпершыню. Шэрым, халодным, з бесперапынным брэхам сабак і крыкамі канвою: «Выходи! Быстро! Строиться!». Як яму за тры гады абрыдлі гэтыя праклятыя загады! «Мізэрны тэрмін», — зноў успомніў фразу, што ўелася ў памяць. А перабітыя, застуджаныя рукі і ногі цягам многіх гадоў днём і ноччу нагадвалі пра яго.

— On y est. C’est notre hôtel¹⁴ , — вярнуў Міхася ў рэальнасць голас перакладчыцы.

Сам сабе, нібы папраўляючы Людмілу, сказаў: «Не, я яшчэ не прыехаў. Я толькі на пачатку дарогі».

Гатэль быў непадалёк ад вакзала. Ягор Равеснік выйшаў з машыны першым і паспяшаўся адчыніць дзверцы французу. Міхась паморшчыўся: жанчыны па-ранейшаму ў іх не ў пашане.

Яны прайшлі ў хол, і перакладчыца, спрабуючы загладзіць дрэннае ўражанне ад неджэнтльменскага ўчынку свайго таварыша, жэстам запрасіла Міхася прысесці.

— Attendons un peu. Egor va nous apporter la clef de la chambre réservée¹⁵ , — задаволеная маленькай помстай, усміхнулася.

«Дык ён, аказваецца, мовы не ведае, — здагадаўся Міхась, пазіраючы на разгубленага чэкіста. — Вось табе і калега».

Ягор паглядзеў на занятых гутаркаю француза і перакладчыцу, зразумеў, што яму адвялі ролю швейцара, але запыніўся толькі на хвілінку. Напяўшы на твар дзяжурную ўсмешку, пайшоў да адміністратара.

Неўзабаве ён вярнуўся.

Людміла задала госцю колькі дзяжурных пытанняў пра Парыж, чым прымусіла таго даволі моцна пахвалявацца: у Парыжы Міхась быў толькі праездам. Але хутка падышоў Ягор і выцягнуў яго з небяспечнага становішча.

— А вось і ключы, — з задавальненнем перапыніў гутарку «французаў». А сам падумаў: «Нічога! Пасля фестывалю ты ў мяне, разумніца такая, не тое што гаварыць — стагнаць па-французску будзеш».

Удваіх яны праводзілі Міхася да нумара і адчынілі перад ім дзверы. «Быццам на ланцугу вядуць. Пад канвоем. Няўжо баяцца, што вось адсюль, з хола, вазьму і збягу на самыя шырокія ў свеце прасторы?» — усміхнуўся Міхась, апускаючыся на шыкоўную нават па амерыканскіх мерках канапу.

Пасля бясконцых кампліментаў і шматлікіх напамінаў пра тое, што «заўтра пачнем актыўна працаваць dès 9 heures¹⁶ », Міхасю нарэшце дазволілі зачыніць за сабою дзверы.

— Фу-у, — расслабіў ён гальштук. — За адну хвіліну пятнаццаць разоў пачуць адно і тое ж! Не, так да Радзімы я не даеду, — зноў паўтарыў, але гэтым разам — з усмешкай.

Прачнуўшыся ўсё яшчэ па-лагернаму роўна ў шэсць, Міхась перш-наперш (па ўжо амерыканскай звычцы) падышоў да вялізнага, «царскай» архітэктуры, акна. Перад ім да самага небакраю ляжала вуліца Горкага. Вуліца, названая імем таго, хто калісьці першы сказаў: «Калі вораг не здаецца — яго знішчаюць». Пад гэты заклік разам з мільёнамі невядома адкуль узніклых ворагаў спрабавалі знішчыць і яго, Міхася. Спрабавалі знішчыць, хоць ён і здаваўся (слова лішняе баяўся вымавіць), і ворагам ніколі не быў. Галоўнае — сказаць, гукнуць, кінуць лозунг, усчаць паляванне. А ўжо навесіць на чалавека цэтлік ворага і адправіць яго на той свет было справай вопыту і тэхнікі. Вопыт жа, як вядома, рэч нажыўная.

І гэты першы ў свеце пралетарскі пісьменнік ціснуў яму некалі руку. Уручаў білет члена Саюза… Ад успамінаў пра мокрую ад поту далонь сухотнага старога Міхасю стала не па сабе, захацелася хутчэй памыць рукі.

Не марудзячы, прыняў цёплы душ, пагаліўся, апрануўся. Зірнуў на гадзіннік: восем, мабыць, час снедаць. Ён набраў нумар, запісаны Людмілай:

— Добры дзень. Калі ласка, гарбата і булка з чорна ікра. Шмат. Люблю ваша ікра.

Хвілін праз дзесяць яму прынеслі шклянку гарачага чаю і два вялізныя бутэрброды з ікрой. «Каштуюць, напэўна, тыднёвага заробку таго, хто прынёс», — падумаў Міхась, выкідаючы сэндвічы ва унітаз. У чай ён паклаў дзве пігулкі з пачка, на якім было напісана «Analgin», памяшаў і выпіў. Затым змыў ва унітазе ўпакоўку. Паглядзеў на гадзіннік. Запомніў час.

Праз чвэрць гадзіны набраў нумар дзяжурнай па паверсе і папрасіў выклікаць доктара.

Дзяжурная без стуку зайшла ў ягоны пакой. Убачыўшы, што француз ляжыць у сутаргах на падлозе і трымаецца за жывот, з крыкам «Ой-ё-ёй!» пабегла ўніз па дапамогу.

Не прайшло і некалькі хвілін, як у нумар уварваліся адміністратар, доктар, калега Ягор, перакладчыца Людміла і дзяжурная. Ягор першы ўбачыў на падлозе шклянку. Зняўшы са спінкі ложка ручнік, абгарнуў ім руку і падняў магчымую прыладу забойства. Панюхаўшы і з усіх бакоў агледзеўшы яе, калега не знайшоў нічога асаблівага. Падышоў да тэлефона, набраў некалькі лічбаў.

Машына «хуткай дапамогі» даляцела да крамлёўкі за лічаныя хвіліны. Яшчэ праз нейкі час «француза» аглядалі двое свяцілаў у акулярах.

«Правільна, на прамыванне», — ледзь не кіўнуў Міхась, пачуўшы, што, адышоўшыся ўбок, гавораць пра яго лекары.

— Цяжкі выпадак. Гэта ж трэба — за адзін раз столькі ікры з’есці. Таварыш сказаў, што француз адным махам два вялізныя бутэрброды праглынуў. Грамаў па дзвесце. Кажа, хацелі дагадзіць, — расказваў свайму старэйшаму калегу лекар, стоячы спінай да Міхася.

— Хацелі як лепей, а выйшла — горш не прыдумаеш, — заключыў загадчык аддзялення.

— Доктар, — падышоў Ягор да Міхася. — Нашага госця надоўга забіраеце?

— Ну-у, у гэтым выпадку спяшацца нельга. Думаю, дні тры-чатыры, не менш, паляжаць таварышу давядзецца. Калі, вядома, тут толькі атручэнне.

Палата, як ён і прадбачыў, была аднамесная. Наяўнасць суседа Міхася не спыніла б, але ўсё ж замінка. Прыслухаўся: цішыня. Прайшло ўжо даволі часу, як яго пакінулі ў спакоі. «Бадай, можна ўстаць», — падбадзёрыў сябе, падымаючыся з ложка.

Падышоў да дзвярэй і сцішыўся. Нешта крокаў не чуваць. Няўжо калега пакінуў яго на волю лёсу? Не, ходзіць нехта, дзяжурыць. «У хлопцаў усё паводле плана. Майго плана».

Сёння пятніца. Ягор сказаў, што яны з Людмілай наведаюць яго заўтра раніцай. А потым прыйдуць толькі ў панядзелак: у выхадныя шмат работы. Адно слова — фестываль!

«Гэта добра, што фестываль, без мяне турботаў стае, і ў гэтыя дні я тут не галоўная фігура. Такім чынам, у суботу, недзе з дванаццаці, усё і пачнецца».

Але да самага вечара Міхасю не ляжалася, не сядзелася і не спалася. Нецярпліва хадзіў па палаце: хутчэй бы ляцеў час. Гэтага моманту ён чакаў трынаццаць гадоў. І — стаміўся чакаць. Стаміўся чакаць, стаміўся жыць на чужыне, стаміўся без Радзімы.

Ужо сцямнела, калі Міхась не вытрываў: «Не! Да ранку я тут не застануся. У гэтым логаве для хворых юдаў за ноч і звар’яцець можна».

Ён падышоў да дзвярэй, прачыніў іх і ціха папрасіў:

— Вада…

Убачыўшы, што адгукнуўся ўжо другі ахоўнік, прыкінуў: «Першы аддзяжурыў шэсць гадзін. Значыць, на ўцёкі ў мяне будзе амаль чвэрць сутак. Не, цэлая чвэрць сутак! Дастаткова».

Ахоўнік, не знайшоўшы медсястры, якая кудысьці адышлася, бесцырымонна пакорпаўся ў яе стале. Дастаў некалькі маленькіх шкляначак, напоўніў іх з графіна з надпісам «вада». Паставіўшы ўсё гэта на невялікі падносік, пайшоў да Міхасёвай палаты. Увайшоўшы, здзіўлена паглядзеў на пусты ложак:

— А дзе ж наш…

Наступнае слова, якое ахоўнік хацеў быў сказаць, — госць — прагучаць не паспела. Удар па галаве чымсьці цяжкім асляпіў яго, і ён ніцма распластаўся на падлозе.

Міхась перавярнуў ахоўніка на спіну, абшукаў. Здзівіўся: «Ты глядзі — нічога! Ніводнай паперкі. Калі яны гэтак усё ўлічваюць, да Радзімы я сапраўды не даеду», — прыгадаў сваю малітву. Але тут жа ўзяў сябе ў рукі: «Супакойся! Адлік пайшоў, але сабакі пакуль не спушчаны».

Акінуў позіркам ахоўніка і нечакана заўважыў на падлозе невялікi карычневы партманет. «Ёсць! — узрадаваўся. — Напэўна, выпаў, калі пераварочваў».

Міхась адкрыў партманет, і першае, што патрапіла на вочы, была невялікая чырвоная кніжачка. Срэбрам на ёй было выбіта: «Комитет государст­венной безопасности СССР». «Добры дакумент, — усміхнуўся, — той, што й трэба».

Распрануўшы гэбіста, ён запхнуў яго пад ложак, а касцюм акуратна склаў пад коўдрай.

Міхась разумеў, што яго прывезлі «ў непрытомнасці», і таму медсястра не можа ведаць, наколькі добра француз гаворыць па-руску. Дачакаўшыся яе, ён амаль без акцэнту спытаўся:

— А дзье camarade¹⁷ , што ваду даваць?

— Камарад? Ваду? А-а… — нарэшце ўцяміла медсястра, — не ведаю. Яны калі хочуць прыходзяць, калі хочуць сыходзяць… — Спахапіўшыся, што нагаварыла лішняга, змяніла тэму: — Хутка вы ачунялі, таварыш Філіп. Малайцом!

«Па-першае, — запярэчыў ёй у думках Міхась, — я яшчэ не ачуняў, не апамятаўся і наўрад ці калі-небудзь тое здарыцца. Быў бы пры памяцi, дык не апынуўся б тут. Сядзеў бы ў сваім Саўт-Рыверы і піў бы яе, горкую…»

— І ведаеце… — зноў пачуў прыемны голас. — Добры сёння дзень, папраўдзе — вечар: цёплы, зорны. Хоць, вядома, для вас ён не самы лепшы. А вось у мяне дзяжурства на зайздрасць — усяго двое хворых: Мікалай Пятровіч Карпін у пятай палаце і вы…

«Што?! — заняло ў Міхася дых. — Мікалай Пятровіч Карпін? Карпін?! Не, — стараўся суняць хваляванне, — не можа быць! Не той…»

— Падчас фестывалю і хварэць ніхто не хоча, — гаваркая медсястра ахвотна спавядалася замежнаму госцю. — Мікалай Пятровіч ляжыць ужо даўно. Кажуць, безнадзейны. Як бы гэта вам растлумачыць. Адным словам, у яго цела гніе. А чаму — зразумець не могуць. Каго толькі не запрашалі! Нават з-за мяжы. Я чула, што ўсё цяпер залежыць ад… — ледзь не ляпнула медсястра напалову забароненае слова «Бога», але паспела праглынуць яго. — Нядаўна Мікалая Пятровіча зноў узнагародзілі. Высокія таварышы прыязджалі, віншавалі. Дзіва што: вядомы ў дзяржаве чалавек, ганаровы чэкіст.

«Чэкіст? Узнагародзілі? Той! Безумоўна! За медалёк мог палову лагпункта ў распыл пусціць».

— Нешта я занадта разгаварылася, — шчабятала маладзенькая медсястрычка. — Вы, напэўна, нічагуткі не зразумелі…

«Зразумеў я, галубка, усё зразумеў. Табе, вядома, і ў галаву не прыходзіць, што нейкі француз можа ведаць Мікалая Пятровіча. Так, нармальны француз яго не ведае. Але ж я гэтага ірада ведаю. Карпін, кажаш, высокія таварышы… Вось дык сустрэча! Так, ён быў высокі таварыш, адзін з самых высокіх! Адзін з самых галоўных катаў! Аказваецца, i сапраўды бывае, што на лаўца і звер бяжыць. Не, тут без Усявышняга не абышлося. І адзін шанец з мільёна — выходзіць, таксама шанец».

Усміхнуўшыся, Philipp Traіson адказаў:

— Я ўсё зразумеў і вельмі добра. Et maintenant¹⁸ ест такое j’ai une petite idée¹⁹ : выпіт чуць-чуць за дружбу нашы краіны. За маладост. За фестывал.

Медсястра толькі нядаўна скончыла вучылішча і ніколі ў жыцці не бачыла жывога іншаземца, тым больш — француза. Ёй адразу прыйшлі на ўспамін «Тры мушкецёры» — любімая кніжка дзяцінства, яе галоўныя героі. Адважны д’Артаньян, крывадушная Міледзі. А можа, гэты француз які-небудзь нашчадак самога кардынала Рышэлье?

Са шчырасцю, уласцівай маладым і ўражлівым, і пад гіпнозам «французскіх» вачэй яна прынесла невялікую бутэлечку-колбачку з надпісам «спірт».

«Дзякуй, — памянуў у думках Міхась Бога за шанцаванне. — Гэтае пітво будзе якраз дарэчы».

Выпіўшы «чуць-чуць», дзяўчына павесялела, замітусілася:

— Я зараз, хутка, — кінула і выбегла з палаты.

Праз хвіліну прынесла сваю сціплую вячэру: бутэрброд і два няспелыя зеленаватыя яблыкі. Але, як бы выходзячы з гіпнозу, крыху апамятаўшыся, развяла рукамі:

— Дык вам жа нельга…

— Усё о’кэй, о’кэй! Цяпер un toast²⁰ , як гэта… Так! Тост за самую belle, значыць, прыгожую.

Пасля трэцяга «чуць-чуць» вочы медсястры затуманіліся, і яна заснула. Міхась уздыхнуў: «Пачаў ужо думаць, што рускі спірт нейтралізуе спецснатворнае». Асцярожна паклаў дзяўчыну ў свой ложак і накрыў коўдрай. Край яе зноў апусціў да падлогі і прыкрыў «гэбэшнiка», якi ляжаў у адключцы пад ложкам. Апрануўшы шэры касцюм работніка бяспекі, які прыдаўся яму ў самы раз, Міхась агледзеў сябе ў люстэрку і выйшаў з палаты.

Запыніўся ля століка дзяжурнай па паверсе, узяў з верхняй шуфлядкі ключ і адчыніў шкляную шафку, што стаяла ў куце. Дастаў шпрыц і некалькі ампул: цяпер наведаемся да паважанага Мікалая Пятровіча, былога начальніка БАМЛАГа.

Успомніў, пры якіх абставінах убачыў Мікалая Пятровіча ўпершыню. Той толькі што ўзначаліў сетку канцлагераў, пабудаваных уздоўж БАМа, і першы раз аб’язджаў свае ўладанні. Заехаў і да іх, у самы аддалены (і таму, здавалася, забыты ўсімі) невялічкі лагпункт. Абурэнню Мікалая Пятровіча не было межаў, калі ён даведаўся, што новы начлагпункта адмяніў начныя змены, за якія даводзілася плаціць масавым траўматызмам, павелічэннем захворванняў і смяротнасці. У тую ж ноч па загадзе Мікалая Пятровіча на работы пагналі ўсіх вязняў: і тых, хто адмахаў змену, і хворых. Пагналі і Міхасёвага сябра і аднакурсніка, які задыхаўся ад запушчаных сухотаў, — Алеся Васілевіча. Алесь так і не дацягнуў уранку назад, да лагера, упаў за некалькі метраў да брамы. Упаў і не падняўся.

У тую ноч траўміраваных не было. Былі памерлыя — адзінаццаць чалавек. Перад тым як кінуць іх у выкапаную за лагерам яму-могільнік, вязням на «ўсялякі выпадак» пратыкалі штыком грудзі. Правяралі...

Мікалай Пятровіч спаў, як і большасць катаў, неспакойна. Усё ж грызе кожнага мярзотніка гэтае прадчуванне: рана ці позна яго пакараюць, прымусяць плаціць па заслугах. Былы гаспадар БАМЛАГа цяжка дыхаў, стагнаў, нешта бурчэў.

«Да, жалок тот, в ком совесть не чиста», — міжволі прыгадаліся Міхасю Пушкінскія словы. Падышоў да ложка.

Твар былога начальніка БАМЛАГа нагадваў кавалак недаваранага мяса. Нечакана, быццам адчуўшы нечую прысутнасць, ён расплюшчыў вочы. Жоўтыя, колеру гною. Хацеў нешта спытаць. Але ўбачыў шпрыц. Зразумеў, хто глядзіць на яго. Хацеў закрычаць, ды замест «Ратуйце!» Міхась пачуў ціхі, жаласны піск. Так пішчаць пацукі, уцякаючы з карабля.

— Пазнаў? — спытаў Міхась былога начлага, які так і ляжаў з разяўленым ротам. — Пазнаў! Бачу, калоцiшся. Адчуваеш — прыйшоў твой чарод. Бог цябе не забыў. Мяркуючы па ўсім, ты ўжо вісіш над катлом. Але не зараз, ірад, не зараз ты захлынешся ў ім, згарыш у пекле. Хоць бы таму, што я не хачу пэцкаць аб цябе рукі. — І Міхась адкінуў шпрыц.

Мікалай Пятровіч паспрабаваў падняць галаву, але яна толькі тузанулася і павярнулася набок. На Міхася патыхнула рэзкім смуродам. Перамагаючы млосць, ён выйшаў з палаты.

Спусціўся на першы паверх. Як разабрацца з вахцёрам, ведаў, але нічога рабіць не прыйшлося: той соладка спаў на працоўным месцы, апусціўшы галаву на рукі. Міхась асцярожна прачыніў дзверы. Прыслухоўваючыся, гэтаксама павольна зачыніў іх і апынуўся перад невялікай дагледжанай алеяй. За дзве перабежкі дасягнуў агароджы, пераскочыў цераз яе і — вырваўся на волю. «Нарэшце пайшоў адлік, якога я так доўга чакаў. Нарэшце разбяруся з праклятай настальгіяй. Значыць, шэсць гадзін, — Міхась зноў вызначыў сабе тэрмін. — Не так ужо і мала».

Агледзеўся: на вуліцы ні душы. «Такія мясціны ў іх бязлюдныя, нават у час фестывалю». Ціха і ў бальніцы. На ўсялякі выпадак яшчэ нейкi час iшоў крадком, прыслухоўваючыся, і толькі потым наддаў хады.

Набіты людзьмі, у асноўным рабацягамі з другой змены, аўтобус быў прапоўз міма. Ды нечакана кіроўца злітаваўся, затармазіў. Адчыніліся пярэднія дзверцы. Міхась прыкінуў, што, пэўна, уцiснецца на апошнюю прыступку. Неяк уплішчыўся, і дзверцы натужліва зачыніліся. Нехта (відаць, таксама хацеў улезці) грукнуў па іх кулаком. Але аўтобус ужо крануўся з месца. «Стукай, стукай, — буркнуў кіроўца сабе пад нос, — шмат вас, такіх стукачоў».

Ён і не здагадваўся, што патрапіў у цэль.

У большасцi сваёй пасажыры стомлена маўчалi, а ў Міхася, як у шчасліўца, блішчэлі вочы. Ён ніколі не думаў, што ў страшэнным аўтобусным задушшы можна быць шчаслівым. Яму здавалася, што ў гэтым натоўпе ён сапраўды знік, растварыўся, зрабіўся сваім. Стаў такім, як і яны, як усе савецкія людзі, і цяпер яго адрозніць немагчыма. І, значыць, немагчыма знайсці.

Тым часам аўтобус, не запавольваючы бегу і прапусціўшы тры прыпынкі, выехаў на даволі вялікую плошчу, павярнуўся і заціх.

— Кіеўскі, канцавы, — пачуў Міхась бадзёры голас вадзіцеля.

Нібыта ачуняўшы ад сну-наслання, пасажыры загаманілі, заварушыліся. З рыпам расчыніліся дзверцы. Выскачыўшы з аўтобуса, Міхась рэзка ступіў управа — прапусціў рабацяг, якія павалілі з жалезнага нутра. Адышоўшы яшчэ крыху, ён зрабіў выгляд, быццам завязвае шнурок, і агледзеўся. Амаль усе ягоныя спадарожнікі кіраваліся да прыгарадных цягнiкоў — ім трэба было дабірацца далей электрычкай. «Цікава, — усміхнуўся Міхась, — колькі трэба заплаціць амерыканцу, каб прымусіць яго вось так кожны дзень ездзіць на работу па дзве-тры гадзіны з перасадкамі і ў штурханіне? Няма такіх грошай у Амерыкі. Таму і на машынах усе».

Некалькі чалавек рушылi да метро. Не марудзячы, Міхась далучыўся да іх. Паказаў кантралёру, які сядзеў перад эскалатарам у шкляной будцы, пасведчанне чэкіста (не стаў губляць дарагі час на размен «чырвонцаў» з энкавэдысцкага партманета) і, не чакаючы, пакуль той яго разгледзіць, ступіў на прыступкі.

Без прыгод даехаў да Беларускага. Вакзал гудзеў, уцягваючы ў сябе шматлюддзе з падышоўшых электрычак. Міхасю на нейкі момант падалося, нібыта і ён толькі што прыехаў. Быццам не было прыгажуні-перакладчыцы, калегі Ягора, сур’ёзных дактароў, бесцырымоннага ахоўніка, непаседлівай маладзенькай медсястры.

У далёкай ад уваходу касе Міхась спытаў білет на бліжэйшы цягнік да Мінска і, каб суняць здрадлівае хваляванне, папрасіў: «Ніжнюю паліцу, калі ласка». Пакуль касірка бубнела: «Якія ўсе разумныя, у апошні момант ды яшчэ ніжнюю дай» — і ўпісвала ў білет месца і нумар вагона, ён азірнуўся па баках і супакоіўся: «Людзей процьма. Я тут як іголка ў стозе сена. Паспрабуй адшукай тую іголку».

Зірнуў на гадзіннік. Да адыходу цягніка заставалася дзесяць хвілін. Вырашыўшы, што ад касы найбольш бяспечна ісці адразу на перон, Міхась запытаўся ў нервовай касіркі яшчэ абы пра што: «А з якога пуці? З першага? І нумарацыя з хваста?» Прадоўжыў ужо сам сабе: «А як, дарэчы, наконт майго “хваста”?» Непрыкметна агледзеўся: здаецца, няма.

У тамбур Міхась ускочыў за хвіліну да адыходу цягніка, калі правадніца ўжо апускала сталёвы ліст, што накрывае прыступкі. Яна ляпнула дзвярыма і павярнулася да яго, каб сказаць нешта рэзкае, але, убачыўшы белазубую ўсмешку і ветлівы погляд вачэй, разгубілася:

— Э-э… Пройдёмце, товарищ.

Міхась адчуў сябе вінаватым і вырашыў папрасіць прабачэння.

— Даруйце, — сказаў як мага мякчэй, — заўсёды некуды спяшаюся, ну і, вядома, заўсёды спазняюся.

А сам сабе падумаў: «Фразачка надта ж знаёмая: “Пройдёмце, товарищ”. Хаця — не, тады мяне называлі грамадзянінам ці адно па прозвішчы».

Суседзямі па купэ аказалася інтэлігентная сямейная пара інжынераў, якая ехала да бацькоў у Беларусь, і мужчына ў цывільным, хутчэй за ўсё адстаўны палкоўнік-падпалкоўнік. Мала-памалу перазнаёміліся, і ў Міхася адлягло ад сэрца: яго прынялі. «Я — як яны, як усе. А быць як усе, не вылучацца — у гэтай краіне самае галоўнае».

Вырашыў прайсціся па вагоне. Збоку ад уваходу ў прыбіральню вісела люстэрка. Запыніўся перад ім: які ён у цывільным чэкісцкім адзенні? Так, сапраўды, любая уніформа (а на людзях пэўнага кола і цывільнае глядзіцца як уніформа) робіць усіх безаблічнымі.

Вяртацца ў купэ Міхась не спяшаўся, выйшаў у тамбур і затрымаўся ля акна. У цемры праплывалі неабсяжныя расійскія палі, і яму падумалася: «Эх, Расія, бязмежная Расія! Чаму табе заўсёды было мала сваёй зямлі?!»

Усе ўжо ляглі, калі Міхась вярнуўся ў купэ. Лезці на верхнюю паліцу давялося вобмацкам. Ён зняў чэкістаў касцюм і накрыўся шарсцістай коўдрай. Амаль адразу заснуў. Двое сутак напружання нагадалі пра сябе.

Прачнуўшыся ў свае шэсць раніцы, Міхась убачыў, што палкоўнік таксама не спіць. Шэптам павітаўшыся, той паціху спускаўся ўніз.

У гэты самы момант падала голас правадніца, разбудзіўшы і сямейную пару:

— Таварышы! Хутка Мінск. Пад’ём! — грукала ў дзверы зусім не ў фестывальным настроі.

Слова «пад’ём» канчаткова разбудзіла і Міхася. Такое ўжо яно, гэтае слова, — пад’ёмнае. Хоць яго часцей падымалі хвосткім, як бiзун: «Устаць!».

Ад такіх успамінаў трывожна забілася сэрца. У думках загадаў сабе: «Тут ты жывы, пакуль у натоўпе. Дык і трымайся гэтага натоўпу!»

Спытаў у інжынераў, ці далёка ім дабірацца, і, пачуўшы адказ, знарочыста вылупіў вочы:

— Няўжо? І мне на Старажоўскую. Проста дзіва нейкае: нам зноў разам! Тады ёсць прапанова ўзяць таксі ў складчыну.

Таксі на вакзале не было, а ў аўтобус яны селі толькі ў трэці — два мусілі прапусціць. У цісканіне Міхась зноў ажыў. Калі праязджалі міма Чырвонага касцёла, нарэшце ўсвядоміў, што ён — на Радзіме. «Дзіўны касцёл, нават бальшавікі яму хоць бы што. Стаіць сабе ціха і чакае свайго часу». Успомнілася: «Вось і Менск — старажытнае места».

Міхась развітаўся з інжынерамі, сказаў, што яму таксама блізка, і пайшоў па вуліцы, як да свайго дома. Неўзабаве ўбачыў «Победу» з шашачкамі і зноў падумаў, што Бог па-ранейшаму з ім.

— На аўтавакзал, — сказаў вадзіцелю, сядаючы на задняе сядзенне.

Шафёр быў, вядома, здзіўлены, што пасажыр сеў ззаду (ездакі ў таксі звычайна любілі «разгрузіць» душу), але выгляду не падаў: ці мала дзівакоў па свеце бадзяецца.

За нядоўгую дарогу да аўтавакзала таксіст атрымаў незвычайна вялікія грошы і, паўтарыўшы сам сабе: «Дзіўны таварыш», нервова заўсміхаўся, нават забыўся захапіць вакзальных кліентаў і хуценька паехаў.

Міхась адстаяў у чарзе з гадзіну, але білет узяў. Апошні. «Так, сёння мне сапраўды шанцуе, — нявесела ўсміхнуўся. — А час тут усё ж спыніўся».

Міхась папрасіў вадзіцеля прытармазіць. Саскочыў, праводзіў позіркам аўтобус. Агледзеўся: у які бок ісці? Ага, трэба брацца правей. Чыгунка ў тым баку.

Вечарэла, калі Міхась падыходзіў да сваёй станцыі. Яна не змянілася. Тыя ж белыя сцены і шэры дах. Акрамя двух школьнікаў, якія абагналі яго, на пероне нікога не было.

Калісьці вось гэтак жа гойсаў тут і ён з сябрамі. Цяпер тых сяброў няма. Ён застаўся адзін. А вось гойсаць працягвае.

— Міша! — закрычаў нехта за спінай, і ў яго абарвалося сэрца. Ён, пэўна, павярнуўся б, але тут пачуў:

— Чаго, мам?

— Чай ідзі піць. Батон маслам намазала і цукрам пасыпала, — высунуўшыся з акенца касы, крычала маладая паўнатварая жанчына. — І Ваську свайго кліч.

«Так, я дома», — радаваўся Міхась, кіруючыся да лесу. Гэтую думку падказала простая аналогія: маці вось гэтак жа запрашала ягоных сяброў да стала. У той краіне, дзе ён жыў апошнія гады, суседскіх дзяцей да стала «за кампанію» не клікалі.

Стомлены, знерваваны, ды яшчэ ў поўнай цемры, Міхась кепска арыентаваўся ў колішнім сваім лесе і да іхняга агарода выйшаў не адразу.

Святла ў доме не было, як і па ўсёй вёсцы. Вёска спала. Міхасю дужа карцела адчыніць дзверы роднай хаты, пабачыць маці. Божа, як яму хацелася абняць яе — самага дарагога на свеце чалавека! Але ён перасіліў сябе і вырашыў дачакацца раніцы. Не выключана, што акурат у цемры затаіліся, чакаюць таварышы ў скуранках.

Міхася абудзіла амаль забытае «ку-ка-рэ-ку!». Ён саскочыў з сена і з асалодаю глыбока ўздыхнуў:

— Вось я і дома!

У ранішняй, срэбнай ад расы імгле Міхась убачыў любімы гай, поле, іх старую хату. Усміхнуўся: «Божа, няўжо гэта праўда? Няўжо дабраўся? Няўжо гэта не сон?»

Так, гэта быў не сон.

Салдаты з чырвонымі пагонамі пакрысе акружалі іхнюю хату. І хоць адлегласць паміж ім і чырвонапагоннікамі была досыць вялікая, ён усё ж пачуў:

— Взвод, в ружьё!

Пачуў, але сэнсу гэтых словаў спачатку не ўцяміў. Ён — дома! Гэта — галоўнае! І ён — шчаслівы! Што яму гэтыя тхары, якія бегаюць па загуменнi?! Толькі б убачыць маці! Бедная мама! Дарма ён не пастукаўся ўначы. А цяпер — усё!

Міхась яшчэ раз агледзеўся навокал. Аблажылі так, што і мыш не праскочыць.

— Вылюдкі, я ненавіджу вас! — закрычаў на ўсю моц лёгкіх.

Ад раптоўнага адчаю Міхась iрвануўся з месца і пабег на злом галавы. Аслеплены нянавісцю, iмчаў проста на салдатаў.

Разгубленыя чырвонапагоннікі анямела глядзелі на вар’ята, які прыбліжаўся да іх з крыкам «ур-р-а!». Маёр-гэбіст, быццам штосьці прадчуваючы, прыжмурыў вочы і крыкнуў:

— Не страля-а-ць!

Але лейтэнант, які падкраўся з узводам пад хату з боку гаю, увадначас з ім скамандаваў:

— Агонь!

Два загады зліліся ў нешта невыразнае, ды сяржант, які ляжаў побач з камузвода, лепш пачуў свайго непасрэднага камандзіра.

Аўтаматная чарга прашыла Міхасю спіну. Ён здолеў прабегчы яшчэ некалькі крокаў і ўпаў. Ён амаль не дыхаў. Але — бачыў. Бачыў схіленую над ім маці. Яна абдымала яго, цалавала, плакала.

— Родненькі ты мой, родненькі, — зноў і зноў паўтарала. — Толькі не памірай.

Але Міхась паміраў. Спачатку перастаў чуць, потым — бачыць. Ён зразумеў, чаму, пераступіўшы мяжу з Радзімай, падаеш у бездань. Ён шаптаў: «Мама, добрая бедная мама… Ты прымі і прабач свайму сыну».

Без Радзімы Міхась не змог, ён абраў смерць.

Настальгія — мацнейшая за розум.

Маёр глядзеў, як старая, сівая ажно да сінечы жанчына гладзіла па галаве свайго сціхлага сына, чуў, як яе голас паступова пераходзіў з галашэння на крык. Салдатам, якія падыходзілi да iх, ён зрабiў знак — старую не чапаць, а сам, дастаўшы папяросу, закурыў. Каб супакоіцца. Трэба ж было гэтаму здарыцца: упусціў аднаго з вядучых супрацоўнікаў «Вызвалення». Такое не даруюць.

Неўзабаве Міхасёва рука спаўзла з матчынага пляча і ўпала долу. У разнятай далоні маёр убачыў нітку з медальёнам. Што гэта? Яго як варам абдало. Ён ясна пачуў стук свайго сэрца. Гэты серабрысты, з бронзавай акантоўкай кружок ён ужо дзесьці бачыў. Безумоўна, бачыў! Дзе, калі, у каго?

І ён успомніў. Успомніў вялікія зялёныя вочы, якія палалі нянавісцю.

¹На фестываль? (фр.)

²Карэспандэнт «l’Humanitй Dimanche» (нядзельны дадатак да газеты французскай кампартыі «l’Humanitй») (фр.).

³Злога дзядзькі капрала (польск.).

⁴Чатыры чаі, калі ласка (фр.).

⁵Старога мсье (фр.).

⁶Пан зусім не стары (фр.).

⁷Моладзь, прашу! (фр.)

⁸Журналіст Філіп Трэазон (фр.).

⁹Камуністычнае прывітанне рускаму народу ад братэрскага французскага! (фр.)

¹⁰Добры дзень, таварыш Філіп. Я перакладчыца Людміла Шаўцова. А гэта — ваш калега, сабрат па прафесіі, журналіст «Известий» Ягор Равеснік (фр.).

¹¹Ёсць прапанова, таварыш Філіп, паехаць зараз у гатэль. Вам, вядома ж, трэба адпачыць з дарогі. А заўтра, адразу з раніцы — у бой. Спачатку  — Крэмль. Потым — сустрэча з калегамі ў рэдакцыі. Увечары — Вялікі тэатр. Наогул, мы кожны дзень вам распісалі. Пастараліся, каб госць не сумаваў (фр.).

¹²Так і зробім. Усё ж такі двое сутак у цягніку. І праўда стаміўся. У гатэль дык у гатэль. А дзе ж наш «Ягуар»? (фр.)

¹³Прашу! (фр.)

¹⁴Прыехалі! Вось і гатэль (фр.).

¹⁵Пачакаем крыху. Ягор зараз ключы ад забраніраванага нумара прынясе (фр.).

¹⁶Ужо з дзевяці (фр.).

¹⁷Таварыш (фр.).

¹⁸А цяпер (фр.).

¹⁹Маленькая прапанова (фр.).

²⁰Тост (фр.).