An Old Man

Ён зразумеў: такі бег яму не пад сілу. Калі б ведаў раней, што стралкі так зацята будуць праследаваць, магчыма, i не рызыкнуў бы змагацца за волю, не рашыўся б на ўцёкі. А цяпер…

Цяпер безуважнае да ўсяго цела імкнула наперад насустрач яркім і калючым сонечным праменям. Яны разбіваліся аб галіны дрэў, ператвараліся ў зоркі. Зоркі сляпілі. Дзень абарочваўся ноччу. Ноч — пеклам. Сэрца вырывалася з грудзей, хапатлівае дыханне перацінала горла, ногі наліваліся свінцом. Ён зрабіўся зверам. Загнаным зверам, якога заставалася дабіць.

«Taкі бег не па мне», — яшчэ раз пранеслася ў свядомасці. Але цела, вытрымліваючы нечалавечыя нагрузкі, працягвала ляцець.

«Гэта дапамагае Бог! — вырашыў уцякач, хоць і не верыў у Бога. — Бог — ёсць! Інакш чаму, ушчэнт знясілены, я бягу? Адкуль сілы?»

Уцякач пачуў аддаленыя высокія гукі. Спужаўся: што гэта? Мо падалося? Не, гэта — брэх! Па ягоным следзе пусцілі сабак! Што ж, няхай яны яго разарвуць. Гэта цяпер не самы горшы для яго варыянт. Але сабакам наўрад ці дадуць яго загрызці. Стралкі захочуць падоўжыць паляванне, пагуляць, пацешыцца. Яны не звыкліся бегаць, але калі хтосьці іх змушаў, пасля моцна шкадаваў аб гэтым. Хлопцы доўга адводзілі душу. Яны ўмелi забіваць паволі, расцягваючы асалоду.

Прыгадалася, як жывымі ўтоптвалі ў зямлю трох яго таварышаў. Тады ён павінен быў стаць чацвёртым: калі яны кляліся адпомсціць, ix было чацвёра. Не, пра гэта лепш не думаць.

I ён бег. Ногі — свінец, сэрца — звон, дыханне — агонь, вочы — зоркі, ззаду — смерць. І ён iмчаў і імчаў наперад.

Успомнілася, як яго шаснаццацігадовы «хрэснік», з якога здзекаваўся лагерны завадатар-уркаган, позіркам маліў: дзядзечка, дапамажыце. I ён кінуўся на іх — завадатара i ягоных шакалаў. Магчыма, гэта была б апошняя для яго бітва. Але нечакана ўвайшоў камандзір і прыстрэліў бандыта, які махаў «пікай» . Атрымаў сваё i заступнік: месяц гніў у камеры без нар i парашы. Парашай была ўся гэтая смуродная камера-карцэр. Не атрымліваў і 300 грамаў таго, што называлі тут хлебам. I ўсё ж выжыў: хлопчык нейкім цудам перадаў яму сухары. Ён выжыў i не зрабіўся юдам — застаўся чалавекам. А чалавек заўсёды імкнецца да волі. Таму ён цяпер i бяжыць. А смерць яму не страшная — яна для яго тая ж воля.

Брэх аціхаў.

«Я не мог далёка адарвацца, — падумаў уцякач. — Можа, падводзіць слых?» Ён i раней заўважаў, што пасля тагo, як баксёр — так уркі называлі начлагера — кулакамі «адагрэў» яму абмарожаныя вушы, час ад часу пераставаў чуць.

Знoў брэх! Не, ён не аглух. Сабакі — побач! Ён павінен бегчы!

I чалавек бег навыперадкі са смерцю. Ён хацеў жыць. Хацеў вырвацца на волю.

Раптам абарвалося дыханне. Што гэта? Ён падае? Ляціць уніз? Так, у бездань! Ён сарваўся ў бездань!

«Канец!» — успыхнула свядомасць, працінаючы цела, якое неслася ўразнос, i чалавек праваліўся ў небыццё.

А слых уцекача не падмануў — сабакі выбеглі да абрыву, але ўніз не скочылі. Ні скакаць, нi бегаць-даганяць яны, на яго шчасце, не прывыклi. Ды іх гэтаму і не вучылі. Навошта? Сабакі былі лагерныя, а з іхняга лагпункта яшчэ ніхто не ўцякаў. Уцякаць не было куды: навокал тайга. Цяпер, стомленыя і злыя, сабакі хацелі дамоў, у вальеру.

Свядомасць паступова вярталася да ўцекача. Ён расплюшчыў вочы. Над ім было рэдкае для тутэйшых мясцін чыстае неба. Падумаў: гэта сон, ён дома, з мамай. Прыйшоў бацька з работы. Маці збірае на стол. Бярэ на рукі самага маленькага — яго — і корміць з лыжачкі. Ён нервуецца, яму хочацца быць вялікім. Ён плача, i маці супакойвае, гладзіць па галаве. Кажа бацьку: «Гэты ў нас самы непаседлівы».

Так, непаседлівы. Непаседлівы і нецярплівы. І яшчэ — здольны прымусіць арганізм рабіць тое, што, здавалася, яму было не пад сілу. Вось і цяпер адзін з усяго лагера адважыўся на ўцёкі. Адзін за ўсю яго гісторыю. Пэўна, таму і ўдалося вырвацца з клеткі. Хоць не — ён яшчэ не вырваўся, ён толькі спрабуе.

Перад уцекачом зноў узнікла мама. «А можа, я ніколі і нікуды не з’язджаў?» — спытаў сябе.

Яго з новай сілай ахутаў холад, заледзянела cпіна. «Не, гэта не дом, — спахапіўся, — гэта халодная чужая зямля. Зямля, якая ніколі не бывае цёплай. Чужая!»

Падцягнуў пад сябе калені, устаў. Хістала. Адчуў боль у плячы. Асцярожна дакрануўся да раны — кроў быццам запяклася, не сочыцца. Пашанцавала — здаецца, нічога не зламаў.

Бездань, у якую ён зваліўся, была глыбокім катлаванам. Калі i дзеля чаго яго выкапалі, чаму кінулі — уцякач не ведаў. Ведаў iншае: недзе далей ці бліжэй ад гэтай глыбачэзнай ямы ёсць шмат — такіх і меншых, дзе ляжаць сотні, тысячы бязвінна забітых, а крыжа над імі — ніводнага, i ніколі не будзе. Мільёны загнаных у зямлю. Мільёны, якіх больш няма.

«Цямнее. Пара выбірацца, — вырашыў. — Недзе ж павінен быць выхад наверх».

Прыслухаўся. Ціха. Стралкі не пабеглі за сабакамі да абрыву, інакш спусціліся б сюды i знайшлі яго: яны — не сабакі; яны тыя, хто спускае сабак.

Калі ўцякач выбраўся з катлавана, ужо змяркалася, але неба заставалася чыстым, і ён мог арыентавацца па зорках. «Так, Бог ёсць», — зноў паўтарыў i рушыў у ноч.

Шэсць сутак чалавек прабіраўся праз тайгу. Шэсць бясконца доўгіх сутак. Ён павінен быў ужо выйсці да вёсачкі, праз якую ix некалі гналі. Тут, ля апошняй хаты, маладая красуня кінула яму клуначак з сушанымі ягадамі i хлебам. Толькі на гэтую краем вока ўбачаную дзяўчыну ўцякач цяпер i спадзяваўся. Тады, злавіўшы клуначак, пачуў слова, ад якога здрыгануўся: «Тата!» Гэта было як удар прыкладам: у дваццаць восем яго, нібы старога, назвалі татам.

Напэўна, таму і стралкі не беглі на поўную сілу. Думалі — стары спячэцца сам. А старому — дваццаць восем. І ён нe спёкся, ён уцёк!

Дзе ж тая вёсачка? Няўжо збіўся з дарогі? Kaлі збіўся — смерць!

І ён ішоў. Ішоў упарта i тупа. Ведаў: галоўнае — не спыняцца, інакш голад i смага зробяць яго хворым, вар’ятам. А гэта таксама — смерць.

I ўцякач брыў далей. Брыў, пакуль не перастаў разумець, бачыць, адчуваць.

І тады ён упаў, закалаціўся ў істэрыцы, зарагатаў, закрычаў, завыў. Розум не вытрымаў напружання. Чалавек пераставаў быць чалавекам.

Яго разбудзіла смага i пах вады. Ці гэта яму падалося? Ён не пiў два дні. Устаў і пайшоў, з усіх сіл прымушаючы сябе верыць: гэты пах, гэты подых свежасцi — не насланнё. Недзе недалёка — вада, вялікая вада. Недзе недалёка — воля! Ён вырвецца з клеткі, абавязкова вырвецца.

Неўзабаве ён убачыў нешта казачнае, неверагоднае, і каторы раз паўтарыў: «Бог ёсць!». Перад ім разлягаўся акіян. «Спаў за якія дзвесце крокаў ад яго і не чуў, — здзівіўся ўцякач. — Відаць, са слыхам зноў не ўсё ў парадку. Цi гэты акіян недарэмна назвалі Ціхім?»

Ён ніколі не бачыў акіяна. Хараство, якое адкрылася вачам, заварожвала. Бясконцая, зіхатлівая марская роўнядзь супакойвала, спараджала надзею. Чалавек стаяў i глядзеў, амаль не дыхаў. Быў шчаслівы — ён памрэ не ў клетцы, у той вялікай клетцы, дзе прайшло ўсё ягонае жыццё. Ён памрэ хоць і на чужой зямлі, але без дапамогі катаў — вольным чалавекам, не рабом. Ён памрэ — не рабом! Памрэ з думкай пра выратаванага хлапчука, пра маці, пра сваю любімую i недасяжна далёкую Радзіму. Чаго яшчэ жадаць прыгаворанаму да смерці?

«Божа, што гэта? Што там удалечыні? Карабель? Mipaж?»

Уцякач глядзеў на ўсе вочы, але далёкі сілуэт няўмольна расплываўся: арганізм траціў апошнія сілы, свядомасць зноў пакідала яго.

Уздоўж берага паволі i бязгучна плыў невялікі ваенны катэр. Вось ужо чуваць галасы, можна згледзець людзей. Двое фатаграфавалі ўзбярэжжа. Адзін з іх замяніў плёнку і зноў навёў апарат на бераг. У аб’ектыў трапіла скурчанае нерухомае цела.

Навёў рэзкасць. Нібы апёкшыся, чалавек на катэры апусціў фотаапарат на грудзі і закрычаў:

— Captain! There is somebody! What? No, any frontier-guards. An old man*.

*Капітан! Там хтосьці ёсць! Што? Не, не пагранічнікі. Нейкі стары (англ.).